Ở thế kỷ XX, khi nghệ thuật phương Tây bước vào giai đoạn đầy biến động, Constantin Brâncuși – một người đàn ông râu rậm đến từ vùng nông thôn Rumani – đã âm thầm tạo nên một cuộc cách mạng. Không ồn ào. Không tuyên ngôn. Chỉ bằng những khối đá, đồng và gỗ được chạm khắc đơn sơ nhưng sống động như thể mang một linh hồn. Brâncuși không chỉ là một nhà điêu khắc. Ông là một người tìm kiếm: tìm kiếm bản chất của sự vật, của con người, và trên hết, của cái đẹp.
Sinh năm 1876 tại làng Hobița, Brâncuși lớn lên giữa thiên nhiên hoang sơ và những truyền thuyết dân gian thấm đẫm tính linh thiêng. Chính nguồn gốc ấy đã định hình sâu sắc cảm quan nghệ thuật của ông, một cảm quan không bị ảnh hưởng bởi các trào lưu Tây Âu đương thời, mà luôn đi theo trực giác. Sau khi tốt nghiệp trường mỹ thuật Bucharest, ông rời Rumani đến Paris, kinh đô nghệ thuật thế giới, bằng cách đi bộ, vượt qua hàng trăm cây số qua vùng Trung Âu. Có lẽ chính chuyến đi ấy, dài và đơn độc, là hình ảnh tiên tri cho con đường nghệ thuật mà ông sẽ theo đuổi: một hành trình nội tâm, lặng lẽ nhưng bền bỉ.
Tại Paris, Brâncuși học một thời gian ngắn trong xưởng của Rodin – bậc thầy điêu khắc Pháp. Nhưng rồi ông rời đi, với một lý do đã trở thành tuyên ngôn của chính mình: “Không có gì mọc lên được trong bóng râm của những cây to”. Ông muốn đi con đường riêng, dù con đường ấy khi đó vẫn còn mờ mịt.
Điều làm Brâncuși trở nên đặc biệt là triết lý giản lược. Trong khi nhiều nhà điêu khắc thời đó còn gắn bó với hình thể, ông chọn cách bỏ dần từng lớp vỏ ngoài, như thể gọt một quả trứng để tìm ra hạt giống sự sống bên trong. Tác phẩm nổi tiếng “Bird in Space” (Chim trong không gian) là minh chứng rõ ràng. Thoạt nhìn, nó giống một đường cong kim loại bóng loáng, không rõ đầu hay đuôi. Nhưng nếu ta ngắm đủ lâu, ta sẽ thấy nó bay. Không cần cánh, không cần hình dáng của chim. Chỉ bằng chuyển động, bằng tinh thần. Đó chính là Brâncuși: không tái hiện hiện thực, mà khơi dậy bản chất của một linh hồn.
Tác phẩm này từng bị hải quan Mỹ giữ lại khi ông mang đến New York. Họ cho rằng nó không phải “nghệ thuật”, nên phải tính thuế như một món hàng công nghiệp. Vụ việc trở thành một vụ kiện mang tính lịch sử vào năm 1926. Trong phiên tòa, Brâncuși không biện hộ bằng lời hoa mỹ. Ông chỉ để tác phẩm tự “nói” bằng sự hiện diện. Cuối cùng, tòa án đã công nhận: đó là nghệ thuật, và Brâncuși thắng kiện. Đây là một bước ngoặt, không chỉ với ông, mà với cả khái niệm nghệ thuật hiện đại, rằng nghệ thuật không nhất thiết phải “giống thật”, mà có thể là một khơi mở của tinh thần và trí tưởng tượng.
Brâncuși sống đơn giản, hầu như ẩn dật trong xưởng nhỏ ở Paris cho đến cuối đời. Ông tự làm mọi thứ từ đồ gỗ, các dụng cụ đến việc nấu ăn, chăm sóc vườn cây, như thể nghệ thuật là một phần không tách rời của đời sống thường nhật. Ông từng nói: “Khi bạn thấy một cái gì đó rất đẹp, đừng hỏi nó là gì. Hãy để nó sống trong bạn như một linh hồn”.
Ngày nay, những tác phẩm của Brâncuși nằm ở các bảo tàng lớn nhất thế giới như MoMA (New York), Centre Pompidou (Paris), Tate Modern (London)… Tác phẩm “Bird in Space” của ông từng phá kỷ lục về giá của một tác phẩm điêu khắc khi đạt mức giá gần 27,5 triệu USD. Nhưng có lẽ dấu ấn sâu nhất vẫn là cái tinh thần mà ông để lại: ông đã mở đường cho một nghệ thuật không còn ràng buộc bởi hình thể, mà đi vào bản chất, nơi cảm xúc, trực giác và nội tâm được đặt lên trên mọi thứ khác.
Đăng Tiêu – Sơn Lâm
