Khi hoa xoan nở tím bồng bềnh như mây trên khắp các làng quê cũng là thời điểm từng đoàn cá trích mòi từ biển di cư ngược lên các dòng sông để sinh sản. Đây được xem là lộc trời cho cư dân vùng ven sông Lam, để mỗi độ xuân về họ lại “gặt hái”. Cá mòi không chỉ là món đặc sản có giá trị dinh dưỡng cao mà nó còn mang theo một truyền thuyết về tình yêu rất bi thương và lãng mạn…
Truyền thuyết và “vũ khúc tình yêu”
Đêm cuối tháng Tư, sông Lam một màu huyền sương khói, tiếng sóng í ách rất khẽ vỗ vào mạn thuyền. Phương, tay vạn chài có thâm niên mưu sinh bằng nghề chài lưới trong thời gian đợi cá đã kể cho chúng tôi nghe về truyền thuyết cá mòi. Chuyện rằng: ngày xưa có một nàng công chúa (con gái của Long Vương) và một chàng ngư phủ nghèo yêu nhau thắm thiết. Nhưng vua cha không muốn gả con gái cho chàng trai nghèo. Vua bèn vời chàng trai đến, yêu cầu phải tìm được nhân sâm hình người ngàn năm trên đỉnh Pù Huống, mới gả con gái cho. Tạm biệt người yêu, chàng khăn gói lên đường tìm nhân sâm và hẹn mùa xuân sau sẽ về. Nhưng rồi chàng trai đi mãi không về. Công chúa đợi chờ bao mùa xuân trong khắc khoải, đến khi không thể chịu đựng được nữa nàng đã vượt sông đi tìm chàng. Nàng đi, đi mãi đến thượng nguồn không may gặp phải thác dữ và va vào đá, xác nàng dạt vào bãi bồi bên sông Lam. Còn chàng trai trên đường đi tìm nhân sâm ngàn năm cũng đã gục chết tại đỉnh Pù Huống vì rừng thiêng nước độc và bao mùa thương nhớ.
Cảm được tấm chân thành và tình yêu của đôi trai gái, thượng đế đã động lòng cho họ hóa kiếp thành 2 con chim ngói, mỗi năm được gặp nhau một lần ở thượng nguồn dòng Lam.
Bắn điếu thuốc lào, nhả khói trông rất liêu trai Phương bảo: “Cá mòi là kiếp sau của chim ngói. Chim biến thành cá mòi, mùa xuân lại quay về chốn cũ. Luân hồi chuyển kiếp chẳng biết đúng sai thế nào nhưng trong bụng cá mòi có cái mề cá giống y chang mề chim ngói.”
Truyền thuyết này có từ ngàn xưa có thể đã dựa vào lịch tính di cư của cá mòi và tăng thêm sự hấp dẫn cho loại sản vật ngon thơm này. Nhưng theo khoa học thì cá mòi có một đồng hồ sinh học đặc biệt, khá giống với loài cá hồi của phương Tây. Chúng được cá bố, mẹ sinh ra ở sông nhưng lại bơi ra biển để sống, chỉ tới cuối mùa xuân, cá cái phát dục nên phải vượt nguồn nước chảy mới có thể đẻ, còn con đực vì không muốn rời xa “bạn tình” và cũng là để bảo vệ nòi giống của mình nên đi theo. Vì thế, cá mòi không sẵn có mà mỗi năm chỉ rộ lên vài lần, nhiều nhất là vào tháng 3 đến tháng 5 (dương lịch). Vào khoảng thời gian này, cá mòi đi từng đàn ngược sông nô đùa. Nếu nước sông trong, sẽ thấy chúng bơi lội nhảy múa, lao lên không trung lấp lánh ánh bạc như một vũ khúc trên sông. Người ta bảo đó là “vũ khúc tình yêu cá mòi”.
Mùa săn cá mòi trên sông Lam
Đây cũng là dịp để dân vạn chài ven sông Lam vào mùa săn cá mòi. Theo Phương thì cách đánh bắt cá mòi đơn giản, nhưng để đánh bắt được mẻ nhiều phải có bí quyết riêng và nắm được quy luật và thời gian ngược dòng của cá mòi. Theo kinh nghiệm của anh thì ban ngày cá mòi thường bơi ở độ sâu 2 – 3m, ban đêm chỉ khoảng dưới 1m. Vậy nên đánh bắt cá mòi vào ban đêm thường thuận lợi hơn. Thuận lợi nhất là lúc trời lạnh, sau đó có nắng ấm và gió nồm. Đặc biệt, lưới đánh bắt cá mòi phải là loại chuyên dụng, gọi là “lưới mòi” có mắt phù hợp với kích cỡ của con cá mòi, rộng 8 – 10m, dài 200 – 300m; sợi mảnh, có 3 lớp. Loại lưới này chỉ dùng để bắt con lớn, con nhỏ lọt lưới sẽ là “của để dành” cho mùa cá năm sau. Theo đó, cá mòi sẽ là nguồn lợi được khai thác lâu dài mà không bị tận diệt.
Một cách đánh bắt cá mòi nữa là bằng vó. Cách này thì phải đánh bắt vào những đêm không trăng. Bởi cá mòi khi di chuyển, thấy ánh sáng điện của vó sẽ tụ lại và chỉ việc cất vó bắt cá. Loại này cũng khá hiệu quả nhưng cách đặt vó quay trên sông rất phức tạp, bởi trên sông nhiều thuyền bè qua lại nên dân vạn chài ít dùng phương pháp này.
Đêm, dọc sông Lam đoạn qua xã Thanh Hà, huyện Thanh Chương có 6 chiếc thuyền đang chia nhau từng đoạn để chăng lưới. Những con thuyền xoay ngang, xoay dọc, tiến lùi trông rất điệu nghệ, chẳng khác gì một “vũ khúc” trên sông. Gỡ những con cá mòi mắc lưới giãy dụa Phương rất phấn khởi, anh bảo: “Tui ở xã Thanh Giang, nhưng từ Thanh Hà đến bến đò Cung giáp với Đô Lương đoạn sông nào tui cũng đã từng buông lưới, biết được mùa nào cá lăng tìm bạn cá mòi tìm đôi… Đêm nay phải được nửa tạ là ít”.
Khoảng 7h, thuyền Phương cập bến. Bầy cá mòi nặng trứng, ánh bạc, nhảy loi choi văng vảy lấp lánh, cá đều một lứa, vây và đuôi ánh vàng, lưng ánh bạc nằm kín lòng thuyền. Chuyến này, Phương săn được gần 50kg, bán với giá 40 nghìn đồng/kg, trừ tiền xăng dầu, hao mòn ngư cụ… cũng lãi gần 2 triệu đồng.
Anh Trần Văn (trú xã Thanh Hà) thả lưới kế bên Phương cũng thu về khoảng 30kg cá mòi, anh Văn phấn khởi nói: “Gia đình tôi sống bằng nghề chài lưới trên sông, thu nhập phập phù như con nước lên xuống. Nhưng cứ vào mùa cá mòi là thu nhập ổn định, mỗi ngày đêm có hơn 1 triệu bạc. Có tiền trang trải cuộc sống và con cái học hành”.
Được biết, làng vạn chài Hạ Long ở Thanh Hà có gần 30 hộ chuyên đánh bắt cá trên sông Lam. Mùa cá mòi, hầu như người dân trong làng ở hẳn trên bến, thay phiên nhau thả lưới.
Cá mòi sau khi đánh bắt sẽ được các thương lái đón mua tại bến, nhiều hộ dân cũng tự mình đưa ra các chợ quê, chợ phố để bán. Giá bán dao động từ 30.000 – 40.000 đồng/kg.
Loài cá kỳ lạ này không chỉ giúp ngư dân có thêm thu nhập, cánh thương lái cũng có một mùa làm việc bận rộn. Chẳng thế mà mấy ngày nay, nhộn nhịp hẳn lên vì xuất hiện rất nhiều người mua buôn. Họ mang theo đầy đủ đồ nghề bảo quản cá, đợi thuyền cá mòi về. Anh Nguyễn Minh, một thương lái ở Hòa Sơn, Đô Lương, cho biết: “Mấy hôm nay thời tiết thuận lợi, thuyền nào về cũng có cá mòi nên dễ mua hơn. Mỗi ngày tôi cũng mua khoảng vài tạ cá về cấp đông để bán. Tôi bán qua facebook, bởi là đặc sản nên họ đặt mua nhiều lắm”.
Không riêng gì Thanh Chương mà dân vạn chài ven sông Lam từ hạ lưu Hưng Hòa – T.P Vinh ngược lên các huyện Hưng Nguyên, Đô Lương, Anh Sơn đều bội thu cá mòi. Sản vật này được coi là thứ “của để dành” để mỗi mùa xuân người ta lại “gặt hái”. Đó cũng là lộc trời cho cư dân vùng ven sông Lam.
Nhưng có một sự thật đó là cá mòi hiện nay ít hơn so với những năm trước kia. Ông Phan Thành – một vạn chài có thâm niên hơn 50 năm làm nghề chài lưới trên sông Lam trầm buồn: “Không hiểu tại sao, mấy năm trở lại đây đàn cá mòi ngược nước sông lên thượng nguồn đẻ trứng ngày càng ít dần. Trước đây, chỉ cần buông lưới là cá mắc lưới trắng xóa, gỡ đến mỏi tay, mỗi đêm nhặt được cả tạ. Nhưng hiện nay lúc nhiều lắm cũng chỉ 30 – 50 kg… Một đời gắn bó với khúc sông này, nhiều khi tôi cũng cảm thấy chạnh lòng”. Theo ông Thành thì cá mòi giảm có nhiều nguyên nhân nhưng tình trạng khai thác khoáng sản ở thượng nguồn nhiều có thể đã làm ô nhiễm nguồn nước. Cá mòi rất mẫn cảm, nên nguồn nước có vấn đề, các loài cá khác có thể sống được nhưng cá mòi nó sẽ quay về biển ngay. Chỉ khi thời điểm dòng sông sạch thì cá mòi mới rời biển ngược các dòng sông. Giá như hãy trả lại cho dòng sông những gì vốn có thì hệ sinh thái sẽ cân bằng và cảnh quan sẽ đẹp hơn, xứng đáng với tên gọi sông Lam xứ Nghệ.
Độc đáo những món ngon từ cá mòi
Cá mòi sông Lam ngon nổi tiếng tự bao đời nay. Nhưng có một điều rất lạ là cá mòi vùng miệt trên như Thanh Chương, Đô Lương, Anh Sơn sẽ ngon hơn nhiều so với những vùng hạ lưu sông Lam. Lý giải điều này, những người dân vạn chài cho biết là do cá mòi tiếp xúc lâu với môi trường nước ngọt cơ thể sẽ dần quen và thay đổi. Dường như, cá mòi ngược sông càng sâu, càng thấm vị phù sa nên thịt thơm và ngọt, còn cá đánh ở ngoài cửa biển thoảng có mùi khai.
Cá mòi vùng ven sông Lam thường gọi là trích mòi có màu trắng vẩy nhỏ, da bóng nhẫy mỡ màng. Thịt cá mềm, thân mình có nhiều xương. Dù cá mòi có nhiều xương nhỏ nhưng thịt và xương đều mềm, dễ ăn. Chúng chỉ dài khoảng 15 cm và nặng khoảng 30g. Theo anh Lê Hải, một đầu bếp nổi tiếng ở Thanh Chương thì cá mòi có thể chế biến được hàng chục món khác nhau. Nhưng món ngon nhất phải kể đến, là cá mòi làm sạch ngâm trong nước gừng sau đó ướp gia vị, phết mật ong kẹp vào vỉ, nướng than hồng. Món thông dụng dễ làm nhất và rất ngon đó là cá mòi rán giòn. Hai món này kẹp với lá lộc sung, lá bứa rừng, tiêu xanh, chấm với nước mắm gừng chanh, tỏi, ớt. Nó vừa ngọt vừa bùi, béo, nhưng không ngậy, thơm ngon, mùi vị rất đặc trưng không có loài cá nào sánh được, chẳng kém gì sơn hào hải vị của thế gian. Nghe Hải kể mà chúng tôi như vừa được thưởng thức mùi hương cá mòi nướng, rán thơm lừng đang bay lên theo từng sợi khói từ bếp than thật có sức hấp dẫn đến quyến rũ…
Tiếp đến là món chả cá mòi cho thêm ít thịt lợn ba chỉ, lá lộc sưng, lá lốt, ngò gai, hành tăm, nghệ, tiêu, ớt, hành, tỏi, đem xay viên làm chả, cuốn ram cũng thi vị lắm. Chả cá có thể chiên, kho, làm mọc, sốt cà chua. Điều đặc biệt là chả cá mòi nấu hợp với tất cả các loại rau củ quả.
Điều đặc biệt gây thương nhớ nhất đó là món cá mòi kho. Thành phần gồm riềng, nghệ, hành tăm, tiêu ớt, thịt ba chỉ và các gia vị được kho trong niêu đất. Giống kiểu cá kho của làng Vũ Đại nhưng có nét riêng là được đun bằng củi nhãn, bởi khi đun bằng củi nhãn sẽ ít khói, có lửa ngọn, đượm bền và có nhiệt độ ổn định.
Hải cho biết, anh thường làm chả cá mòi và cá kho trong niêu đất để bán và ship đi toàn quốc và ra cả nước ngoài. Theo Hải thì làm thịt cá mòi chỉ dùng kéo lích nhẹ là có thể lấy mang và ruột cá ra hết. Sau khi làm sạch bằng muối mà nước gừng là đem ra chế biến.
Dù chế biến thành món ăn nào thì món ăn từ cá mòi đều toát lên hương vị đặc trưng, chân chất mà quyến rũ, đưa đẩy khẩu vị. Mùi thơm của cá mòi khiến ai thoáng gặp cũng thấy hấp dẫn, ăn một lần khó quên, để rồi lại nhớ mãi, cứ mong đợi mùa xuân về trích mòi “đến hẹn lại lên” dòng Lam yêu dấu.
“Cá mòi là loài cá đặc sản có giá trị dinh dưỡng cao. Nếu như có cách thuần dưỡng cá mòi và nuôi trong môi trường nước ngọt như cá vược thì hay biết mấy! Có thể cá mòi sẽ là con xóa đói giảm nghèo và làm giàu. Biết đâu lại có nhiều tỉ phú thành công từ mô hình nuôi cá mòi.” Đây là giấc mơ thuần dưỡng cá mòi của dân vạn chài vùng ven sông Lam, giấc mơ này xin được gửi tới các nhà ngư học chuyên nghiên cứu về cá. Biết đâu giấc mơ này một ngày nào đó sẽ biến thành hiện thực.
Tiến Dũng
